- I -

Čovek kao deo materijalnog sveta, kao biće izloženo delovanju elementarnih prirodnih zakona nikada ne može biti apsolutno slobodan - biti apsolutno slobodan znači ne postojati. Prvi i najopštiji zakon kojeg se čovek nikada ne može osloboditi je zakon dijalektike: njegovo telo, sačinjeno iz iste nežive materije koja ga okružuje nalazi se u međusobnoj interakciji sa njom - jedno drugo uzajamno određuju. I na ljudski organizam i na njegovo okruženje deluju istovetni, elementarni prirodni zakoni po kojima oni međusobno interaguju. Dakle, ne samo da prirodni zakoni određuju kako će se ponašati predmeti u čovekovom okruženju, već određuju i kako će njegov organizam funkcionisati i na koji način će on trpeti i vršiti povratni uticaj na okruženje. Kao poseban oblik organizacije materije - kao živa materija, čovek je izložen i delovanju bioloških zakona. On mora aktivno produžavati svoju egzistenciju: mora se hraniti, spavati, razmnožavati. Delovanje ovih zakona čovek ne može sprečiti.

On ih samo može spoznati, izraziti kao formalna pravila i staviti ih u službu svojih interesa. On može zatečeno stanje stvari svojim svesnim aktivnostima - radom, da transformiše u željeno stanje stvari primenjivanjem spoznatih prirodnih zakona. Čovek može biti, i jeste slobodan samo onoliko koliko mu to dozvoljava postojeće, zatečeno stanje stvari i koliko je ovladao prirodnim i biološkim zakonima. Ovakvu, relativnu slobodu je u najčistijem obliku moguće posmatrati i analizirati u životinjskom carstvu gde je ona jasno omeđena onim što se naziva zakonima borbe za opstanak - posebno među nižim životinjskim vrstama koje nisu stigle do kolektivističke organizacije vrste. Što je primitivnija vrsta, to je ona manje nezavisna od povoljnih uslova neophodnih za njen opstanak i manje sposobna da te uslove stvori. Nasuprot tome, upravo zahvaljujući tome što je tokom procesa evolucije uspeo da razvije sposobnost da shvata i instrumentalizuje prirodne zakone, čovek je izbio na vrh lanca ishrane i postao dominantna vrsta.

Pored toga što je fizički i biološki sistem, čovek je i društveno biće. On svoju egzistenciju ostvaruje u interakciji sa drugim ljudima, stupa u određene odnose sa njima. Celokupnost odnosa koji se uspostvaljaju između ljudi čini društvo. Da bi proizveo materijalna dobra kojima će zadovoljiti svoje potrebe, čovek mora zatečena dobra koja nalazi u prirodi svojim radom da transformiše u oblik pogodan za konzumiranje. On u procesu rada stupa u odnose sa drugim ljudima i zajedno sa njima posredstvom rada stupa u odnos prema prirodi koji je opet određen delovanjem elementarnih prirodnih i bioloških zakona. Stoga nužno i odnosi između ljudi u procesu proizvodnje poprimaju karakter od ljudske volje nezavisnih, objektivnih zakona. Ovi zakoni nisu večni i nepromenljivi, već se menjaju sa promenama materijalnih sredstava kojima društvo raspolaže, i njihovo smenjivanje predstavlja istorijski razvoj društva. Svaka generacija ljudi zatiče neku već postojeću društvenu podelu rada koju dalje produbljuje i menja u skladu sa promenama u materijalnim sredstvima i produktivnosti rada.

Odnosi ljudi u proizvodnji osnova su na kojoj se uspostavljaju svi ostali odnosi između ljudi - politika, pravo, religija, itd. Iako je njihova veza sa materijalnim svetom indirektna, posredovana proizvodnim odnosima, i ovi ostali društveni odnosi su uslovljeni objektivnim zakonitostima istorijskog razvoja društva. Naravno, to ne znači da su oni njima apsolutno determinisani, već prosto da ljudska svest i njene tvorevine ne mogu izaći iz okvira svoje istorijske epohe.

Dakle, ne samo da direktne aktivnosti drugih ljudi ograničavaju slobodu pojedinca u društvu, već to čine i materijalne stvari nad kojima postoje odnosi privatnog i kolektivnog vlasništva, kao i zakonski propisi, moralne norme... Rob u antičkoj Grčkoj bio je najneslobodnije od svih bića - on je svoje telo morao podvrgavati volji gospodara; kmet u feudalnoj Francuskoj je bio slobodan samo dok je plaćao naturalne, novčane i radne rente svome gospodaru i u okviru poseda koji nije smeo napuštati. U takvim društvima samo je mala grupa ljudi bila slobodna - slobodu robovlasnika u antičkoj Grčkoj je ograničavala samo ravnopravnost drugih "slobodnih građana" (robovlasnika, takođe) u polisu - malo više ako je polis bio monarhistički uređen, malo manje ako je bio demokratski; slobodu feudalca vlast monarha i aristokratije višeg ranga od njegovog. Štaviše, oni su bili "slobodniji" od ljudi u današnjem društvu jer su raspolagali životima potlačenih društvenih klasa. Danas su svi građani u zapadnim kapitalističkim zemljama formalno jednaki pred zakonom - svi mogu raspolagati svojim telom shodno svojoj volji i svima se garantuje pravo privatne svojine - pravo sticanja i otuđivanja materijalnih predmeta na određeni način. Ali, oni suštinski nisu jednako slobodni. U današnjem društvu čovek je onoliko slobodan koliko predmeta ima u privatnom vlasništvu, odnosno novca kao opšteg supstituta, protivvrednosti svih materijalnih dobara koja se mogu posedovati. Šta vam vredi što imate pravo da kupite automobil ako nemate novca kojim ćete ga platiti i tako svoju formalnu slobodu zaista pretvoriti u istinsku slobodu? Iako danas gladnog ili bolesnog čoveka bez novca ništa ne sprečava (u materijalnom smislu) da uzme hleb ili lek sa police trgovinske radnje, on to ne može učiniti zbog zakona o zaštiti privatne svojine, etičkih shvatanja po kojima je nemoralno krasti. Naravno, nisu prazne zakonske formule i moralni postulati ti koji bi očajnog čoveka odvratili ili sprečili da to učini, već realne materijalne sankcije i državni aparat prinude koji stoje iza njih.

U današnjem društvenom sistemu čovek rođenjem nasleđuje određeni društveni status, porodičnu imovinu i ugled, mesto u procesu društvene proizvodnje... a time i i manju ili veću realnu mogućnost da eksploatiše svoju od društva dodeljenu formalnu "slobodu". Od toga koliko je nasledio i gde se rodio zavisi da li će moći sebi da priušti obrazovanje na nekom elitnom univerzitetu ili će morati da napusti srednju školu kako bi zaradio za odeću i hranu, čime de facto biva određeno i njegovo buduće mesto u društvenoj podeli rada - da li će biti fizički radnik ili inžinjer, menadžer, ili će moći da sve svoje prohteve finansira dividendama od nasleđenog kapitala. Naravno, primera radikalnih promena ima ali su oni upravo izuzetak koji potvrđuje pravilo. Tako se podela društva na klase reprodukuje iz generacije u generaciju prateći opšte, objektivne zakonitosti društvenog razvoja uslovljene razvojem materijalne osnove društva.

- II -

Implikacije ovakvog odnosa prirodnih, bioloških i društvenih zakonitosti prema slobodi pojedinca čiji je sastavni elemenat i preduslov bezbednost, jesu višestruke. Pre svega, čak i bezbednost shvaćena u najužem smislu - kao puki fizički integritet pojedinca, istovremeno je mnogo više od proste zaštite od rušilačkih sila prirode jer se i brojne negativne društvene pojave ispoljavaju posredstvom materijalnih sredstava. Za razliku od zaštite od rušilačkog dejstva prirode (poput poplava, požara i zemljotresa) koju je ljudsko društvo razvijalo od samih početaka civilizacije jer su te pojave nanosile štetu svim slojevima i klasama društva i ugrožavale sam njegov opstanak i razvoj, ljudski životi ne samo da nisu bili zaštićeni od ugrožavajućih faktora unutar ljudskog društva već su, naprotiv, uglavnom bili najjeftinija roba u ostvarivanju tuđih interesa.

Ratovi su verovatno najradikalniji i najčistiji oblik ugrožavanja ljudske bezbednosti unutar društva. Oni su poslednje sredstvo društva da reši nagomilane protivurečnosti između različitih društvenih grupa. U ratu se neprijatelj golom fizičkom silom uništava ili primorava na pokornost. Istorijski posmatrano, oblici i način vođenja ratova, oružija i oruđa, parole i povodi se menjaju, ali ono što je konstantno je materijalna prinuda, ukidanje ljudske bezbednosti zarad ostvarivanja nekog materijalnog interesa. Ideje kako bi svi ratovi prestali kada bi ljudi prestali da nose i proizvode oružije su naivna, idealistička zanošenja i maštanja. Oružije nije ni jedan predmet sam po sebi, oružije može biti bilo koji materijani predmet stavljen u funkciju uništenja drugog bića. I samo ljudsko telo je - kao što predistorija ljudskog društva i celo životinjsko carstvo pokazuju - vrlo ubojito oružije. Malo realističniji, ali i dalje beznadežno naivni su oni koji uviđaju da država ne može egzistitrati i vršiti svoju funkciju mirenja sukobljenih društvenih klasa i očuvanja datog društvenog poretka, pa predlažu da samo država poseduje oružije. Njihovi predlozi su izlišni, jer država po samoj definiciji jeste monopol sile, država je poseban sloj ljudi koji već imaju monopol nad materijalnim sredstvima prinude (drugim rečima: nad oružijem). Stoga se danas ratovi uglavnom i javljaju kao sukobi država.

Država je društvena pojava nastala na određenom stepenu razvoja civilizacije, tačnije sa razvijanjem podele prvobitne zajednice na društvene klase i slojeve usled produbljivanja podele rada. Konflikti između slojeva i klasa su stalna pretnja i kočnica razvoju društva i proizvodnih snaga kojima ono raspolaže, jer rezultuju velikim materijalnim razaranjima i ljudskim gubicima. Zadatak države je da pretnjom i primenom sile spreči konflikte. Ali, državni aparat ne može stajati van društva - on je njegov deo; zato on uglavnom nastupa kao zaštitnik ekonomski vladajuće klase koja dominira u postojećim ekonomskim odnosima a time i u sferi ideja, politike i prava. Štaviše, državni aparat se najčešće i regrutuje iz vladajuće klase. Ipak, ponekad državni aparat nastupa i samostalno, kao zaštitnik sopstvenih materijalnih interesa. Lični interes se proglašava za opšti, zloupotrebljava se poverenje društva. To je ono što se u savremenim liberalističkim žalopojkama naziva terorom države nad pojedincem. Kao što se ratovi ne mogu ukinuti zakonima i konvencijama o oružiju već jedino otklanjanjem uzroka sukoba interesa, tako se ni državni teror ne može ukinuti drugačije do ukidanjem države.

Ostali oblici direktnog fizičkog ugrožavanja života ljudi, poput terorizma, masovnih i pojedinačnih ubistava, fizičkih sakaćenja, tuča ili mentalnog nasilja, iako manji po obimu i broju subjekata koji u njima učestvuju, imaju istovetno poreklo - različit položaj ljudi u društvu i materijalni interes koji iz njega proizilazi. Ono što je specifično jeste da se društvo organizovano bori protiv ovakvih pojava samo ukoliko ih doživljava kao pretnju postojećem poretku, i na različitim istorijskim nivoima razvoja i ekonomskim osnovama ove pojave se različito sankcionišu ili se uopšte ne sankcionišu. Tako je danas nezamislivo bičevanje ljudi u antičkim robovlasničkim državama bilo sasvim prihvatljivo ukoliko je bičevalac bio robovlasnik, a bičevani rob. Štaviše, ono je bilo i poželjno ako bi bilo u funkciji potčinjavanja volje roba, jer je omogućavalo opstanak datog poretka. Ali, ako bi rob i robovlasnik zamenili uloge, onda je to bila pobuna, rušenje društvenog poretka! Pohod na grad i pljačkanje i ubijanje stanovnika u neprijateljskoj državi su do samo pre stotinak godina bili sasvim prihvatljivi, a u sopstvenoj državi - terorizam. Isto je i danas - nasilje koje je u funkciji održanja monopola privatne svojine je prihvatljivo jer omogućava održanje kapitalističkog sistema, a istovetno nasilje upereno protiv njega je neprihvatljivo i protiv njega se državni aparat organizovano bori. Iz ovoga proizilazi da se istinska ravnopravnost ljudi može postići jedino stavljanjem svih ljudi u jednak položaj prema materijalnom svetu - ukidanjem monopola privatne svojine. Ovo je verovatno koncept koji je današnjem čoveku najteže shvatiti jer je on deo društva čija osnova je privatna svojina i on za mogućnost postojanja drugačijeg ne zna. Ukinuti privatnu svojinu za njega znači ukinuti sav postojeći svet.

- III -

Odreći se i ono malo slobode koju danas čovek poseduje u ovako ekonomski, socijalno i politički podeljenom svetu zarad veće bezbednosti nije moguće. Naprotiv, boriti se za slobodu znači boriti se za bezbednost. Što čovek više vlada objektivnim prirodnim, biološkim i društvenim zakonima, to je manje od njih zavisan a time i bezbedniji. Ljudi će, dakle, postati slobodni kada spoznaju objektivne zakone društvenog razvoja, kada ovladaju nevidljivim silama koje posredstvom materijalnih predmeta uništavaju ljudske živote. Svest o objektivnom društvenom položaju pojedinca je pretpostavka njegovog oslobođenja, prvi korak u borbi za najvišu moguću slobodu - istinsku demokratiju. To je borba čije je ishodište ukidanje monopola privatne svojine, borba za stavljanje svih ljudi u jednak položaj prema materijalnom svetu. Tek tada će svi ljudi biti zaista bezbedni, jer će materijalni resursi društva biti na raspolaganju svima pod jednakim uslovima a interes da se preko tuđih života dođe u posed nečega zameniće interes za opšte dobro.